झापा । "हमार २० कट्ठा जमिन छिले, आला सब भट्टारो बेचिदिनु, नि बेचे कि कोरम, खेती होबे नि !"  मेरो २० कट्ठा जमिन थियो, सबै भट्टालाई नै बेचिदिए, नबेचेर के गर्नु खेतीपाती हुँदैन। धान सुपर जोन कार्यक्रम सञ्चालनमा आएको कचनकवलका एक पूर्व किसानले यसरी पोखे आफ्नो पीडा।

धान लगायत कृषिको सन्दर्भमा झापाकै उर्वर माटो भएको देशकै होचो स्थान कचनकवल स्तम्भ गाडिएको कचनकवल गाउँपालिकाको बनियानी र पाठामारीमा करिब ५ वर्ग कि.मी. क्षेत्र भित्रमा नै पाँच फरक नामका ६ चिम्नी भएका इँटा उद्योग सञ्चालनमा छन् । चार उद्योग त एक वर्ग किमीको परिधि भित्र नै छन्।

इँटा बनाउने परम्परागत विधि अनुरूप यसको कच्चा पदार्थ माटो नै हो। स्थानीय क्षेत्रबाट नै माटोको आपूर्ति गरिरहेका यी इँटाभट्टाहरुले कति माटो खपत गरेका होलान्, अनुमान लगाउन सकिन्छ । खेतीयोग्य जमिनलाई भौडिमा परिणत गरेर सीमित उद्योगपतिहरूको लाभको लागि हजारौँको जनसङ्ख्या भोकमरीको चपेटामा चाडै नपर्लान् भन्न सक्ने अवस्था छैन। बाढी प्रभावित यो गहिरो क्षेत्र पछिल्लो ४-५ सिजन देखि बाढीको दरिलो चपेटामा परेको छ, एक कारक तत्त्व इँटाभट्टा पनि हो।

कुनै खेती योग्य जमिनको प्लटको बिचमा महँगो दाम हालेर जग्गा खरिद गरी १५ फिट गहिरो खाडल खने पश्चात् वरपरका जग्गा जमिनहरूमा खेती गर्न सम्भव रहन्न, अब सस्तो भाउमा आफ्नो जग्गा बेच्न बाध्य हुन्छन् यहाँका कृषकहरू। दादागिरी र कृत्रिम अभावको खेल खेल्दै किसान मारमा पार्दै छ कचनकवलका इँटा उद्योगहरू। खेती नहुनुमा भट्टाको चिम्नीबाट आएका धुलोका कणहरू, प्रदूषित धुवा अर्को प्रमुख कारण हो।

अध्ययनले भन्छ, एक लाख इँटा पोल्न, १८ देखि २५ टन कोइला खपत हुन्छ र आर्थिक जालझेल गर्न त्यो कोइला कमसल नै प्रयोगमा ल्याउने गरिन्छ।  इँटाभट्टाको चिम्नीबाट सल्फर डाई अक्साइड, ब्ल्याक कार्बन, नाइट्रोजन अक्साइड मिश्रित प्राणघातक धुवाहरू वायुमण्डलमा घुल्न जान्छन्, जसको प्रत्यक्ष असर हरेक जीवजन्तुमा पर्छ।यी लगायत पिएम १० र पिएम २.५ पार्टिकल्सहरु (श्वास फेर्दा लिइने १० माइक्रो मिटर भन्दा साना कणहरू) दैनिक रुपमा ६ चिम्नीबाट कचनकवलबासीहरूलाई खुवाउदैछन इँटाभट्टाहरुले । नेपालकै सन्दर्भको कुरा गर्दा यही प्राचीन इँटा पोल्ने पद्धतिको कारण मात्रै बर्सेनि हजारौँको सङ्ख्यामा ज्यान गुमिरहेको तथ्याङ्क छ । कचनकवलमा पनि अनुसन्धान गर्ने र नियमन गर्ने हो भने भयावह अवस्था छ जसलाई अनदेखा गरिँदैछ ।

सार्वजनिक जग्गा जमिन, खोलाको बगरहरू खनेर खोलाको नक्सा नै बदल्दै माटो उत्खनन गरिएको यथेष्ट प्रमाणहरू हामीसँग छन् । जसले बाढी प्रभावित यो क्षेत्रलाई खतरामा राखेको छ। स्थानीय निकायले स्थानीय सरकार सञ्चालन ऐन २०७४ अन्तर्गत प्राकृतिक श्रोत उत्खनन र प्रयोग सम्बन्धी कानुन बनाइ अनुगमन गर्नु पर्नेमा स्थानीय सरकारका ठालुहरू आफैले सञ्चालन गरेका कारण भट्टाहरूमा सो खबरदारी भएको छैन। सो क्षेत्र भएर बग्ने बड्झोडा खोलाको तीरहरू स्थानीय चण्डी, प्रेम लगायतका भट्टाहरूले खनेर खोलाको नक्सा नै परिवर्तन गर्दै छन्।

कति मजदुर भट्टामा कार्यरत छन्, तथ्याङ्क छैन जिल्ला श्रम कार्यालयसँग। भट्टाका मुन्सी (लेबर ठेकेदार)हरूले सस्तो श्रम खोज्न खुल्ला नाका भएको भारतबाट कामदार ल्याइ प्रचलित मिनिमम श्रम शुल्क पनि उपलब्ध गराएका छैनन्। सत् प्रतिशत विदेशी कामदार राख्न नपाउने र स्थानीय जनशक्तिको योग्यता क्षमता नहुँदा मात्र बाहिरी कामदार राख्नु पर्ने नियमको धज्जिया उडाउँदै ९० प्रतिशत भन्दा बढी कामदार खुल्ला सीमाको फाइदा उठाउँदै भारतबाट ल्याएर श्रम शोषण गर्दै छन्, यसले स्थानीय सुरक्षामा पनि ठुलो प्रश्न उठाएको छ।